Ôn tâp văn bản “Tiếng gà trưa”

Xuân Quỳnh có một tuổi thơ bất hạnh: mẹ mất sớm, bố đi làm xa. Xuân Quỳnh sống và gắn bó với người bà của mình. Do đó, nhà thơ dành cho bà một tình yêu thương sâu sắc.

Về hoàn cảnh sáng tác: bài thơ được sáng tác trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Mĩ. Lớp lớp thanh niên đã phải từ biệt những gì thân thuộc nhất của tuổi thơ, của mái ấm gia đình, của quê hương để lên đường ra trận. Xuân Quỳnh mượn lời một chiến sĩ, trên chặng đường dài hành quân, bất chợt nghe thấy tiếng gà thân quen để thể hiện nỗi nhớ quê nhà; qua đó gửi gắm nỗi nhớ và tình yêu dành cho bà của mình.

           

 Bài thơ được làm bằng thể thơ năm chữ. Đây là một thể thơ thích hợp để kể chuyện, tâm tình; thể hiện cảm xúc bình dị mà sâu lắng.

Về bố cục, có thể chia bài thơ thành ba phần.

+ Từ đầu đến “Nghe gọi về tuổi thơ”: Tiếng gà trưa khơi gợi những cảm xúc và kỉ niệm của người chiến sĩ.

+ Phần 2: Tiếp theo đến “Giấc ngủ hồng sắc trứng”: Những kí ức tuổi thơ

+ Phần 3: Còn lại – Người chiến sĩ suy ngẫm về bà và ý nghĩa của những kỉ niệm tuổi thơ

          Về nội dung: Qua tiếng gà trưa gợi về những kỉ niệm đẹp đẽ của tuổi ấu thơ; nhà thơ đã thể hiện tình cảm bà cháu thắm thiết. Và chính tình cảm gia đình đã làm sâu sắc thêm tình yêu quê hương đất nước.

   Về nghệ thuật: Bài thơ sử dụng thành công thể thơ năm chữ đậm chất tự sự với lời thơ thủ thỉ, tâm tình, xúc động và nhiều hình ảnh chân thực, bình dị. Tác giả cũng sử dụng linh hoạt điệp ngữ, ẩn dụ…

II. Phân tích tác phẩm

1. Tiếng gà trên đường hành quân

Tiếng gà vang lên vào buổi trưa, khi người chiến sĩ dừng chân nghỉ ngơi sau những phút giây hành quân mệt mỏi. Đó là âm thanh quen thuộc của bất cứ làng quê nào. Tiếng gà trưa ở một vùng quê xa lạ. Nhưng với những người lính xa quê, trên những chặng đường hành quân mệt mỏi, đó lại là thứ âm thanh diệu kì. 

Tác giả sử dụng từ tượng thanh mô phòng tiếng gà khiến cho âm thanh càng sống động, gần gũi và bình dị. 

Với người lính, đó lại là một âm thanh đặc biệt: âm thanh thân thuộc, gợi nhớ về tuổi thơ. Âm thanh làm xao động nắng trưa, phá vỡ sự tĩnh lặng của vùng quê nghèo. Âm thanh ấy còn nâng bước cho bàn chân, xua tan mọi mỏi mệt trên chặng đường dài.  Như vậy, tiếng gà trưa trở nên thật diệu kì.

Tác giả đã lấy thính giác (nghe) thay cho thị giác (thấy), điệp từ nghe lặp lại ba lần đã nhấn mạnh cảm xúc, tâm trạng của tác giả trước những âm vang của tiếng gà trưa. Chỉ một âm thanh quen thuộc thôi mà đã gợi về trong lòng người biết bao nhiêu cảm xúc.

2. Tiếng gà gợi những kỉ niệm tuổi thơ

Tiếng gà đã gợi lại nhiều hình ảnh và kỉ niệm tuổi thơ. Đó là hình ảnh ổ rơm đầy ắp những quả trứng hồng và những con gà mái mơ, mái vàng. Những màu sắc còn tươi rói trong kí ức tuổi thơ của người chiến sĩ. Điệp từ này khiến người lính như trở lại thành đứa trẻ hồn nhiên, tinh nghịch, đang đếm từng chú gà trong sân.

Tiếng gà còn gợi lại kỉ niệm tuổi thơ khi tò mò xem trộm ổ gà rồi bị bà mắng. Đó là tiếng mắng đầy yêu chiều, quan tâm của người bà hiền từ. Cái lo lắng của cháu cũng là cái lo lắng đáng yêu của thời thơ dại.

Qua những vần thơ, hiện lên hình ảnh người bà đầy lòng yêu thương, tần tảo, chắt chiu, dành dụm để chăm lo cho cháu. Bàn tay bà chắt chiu, nâng đỡ từng ước mơ, hạnh phúc bé nhỏ của cháu.

Tiếng gà còn gợi nhớ về niềm vui và mong ước bé nhỏ của tuổi thơ: mơ có được quần áo mới. Đó là niềm vui rất đỗi trẻ thơ, niềm vui của cuộc sống vất vả, nhọc nhằn, lam lũ.

Trong kí ức tuổi thơ, hình ảnh của bà hiện lên rõ nét nhất. Bà tần tảo, chắt chiu với cuộc sống đói nghèo, lam lũ. Bà dành trọn vẹn tình yêu thương, luôn chăm lo cho cháu, luôn bảo ban, nhắc nhở cháu. Qua bài thơ, tác giả đã cho người đọc thấy tình cảm gia đình thiêng liêng mà ấm áp. Đó là tình bà cháu thắm thiết: bà yêu thương, chăm lo cho cháu; cháu yêu quý, kính trọng và biết ơn bà.

Đoạn thơ cũng cho thấy một tâm hồn trẻ thơ trong sáng, hồn nhiên. Ở đó, tiếng gà chứa đựng hạnh phúc và ước mơ của tuổi thơ. Những kí ức tuổi thơ ấy sẽ còn mãi và là hành trang cho người lính vững bước trên con đường hành quân gian khổ.

3. Những suy ngẫm của người chiến sĩ

Người chiến sĩ suy nghĩ về sứ mệnh của mình: mình chiến đấu vì điều gì? Trước hết, đó là vì lòng yêu tổ quốc. Không thể nào để tổ quốc thân yêu mãi chìm trong khói súng, phải giành lại độc lập tự do. Chiến đấu còn là vì xóm làng thân thuộc, nơi có hàng tre xanh, có những mái nhà đơn sơ. Cháu còn chiến đấu vì bà, vì tiếng gà, vì những tuổi thơ đẹp đẽ.

Điệp từ “vì” lặp lại ba lần vừa nêu lí do, vừa nêu mục đích ý nghĩa của cuộc chiến đấu. Hình ảnh ổ trứng hồng, tiếng gà trở thành biểu tượng của cuộc sống bình yên, cho những ước mơ, hạnh phúc bình dị của con người. Xuân Quỳnh đi từ tình yêu lớn đến tình yêu nhỏ song ta vẫn thấy được tình yêu gia đình, tình yêu quê hương là khởi nguồn của tình yêu đất nước. Đó cũng chính là động lực giúp cho người chiến sĩ vững bước trên con đường hành quân.

* Tác phẩm và lời bình

         Không nén lại được tình cảm yêu quý và biết ơn đối với bà, anh chiến sĩ thốt lên tiếng gọi thật cảm động, làm cho lời nói độc thoại bên trong hiển hiện như một lời thoại sống động. Việc lặp lại nhiều lần từ vì ở đầu dòng thơ góp phần biểu hiện ý chí chiến đấu mạnh mẽ vì Tổ quốc, vì nhân dân, trong đó bao gồm cả những người thân yêu trong gia đình mình, mà ở đây ghi đậm dấu ấn là người bà yêu quý với bao kỉ niệm êm đềm của tuổi thơ. Tiếng gà cục tác có thể hiểu là dấu hiệu của cuộc sống bình yên, của ước mơ bình dị của mỗi người lính, mỗi người dân Việt Nam trong những năm chống Mĩ, song cũng có thể hiểu là hình ảnh tiêu biểu cho những kỉ niệm ổ rơm hồng những trứng xuất hiện ở khổ thơ thứ hai, nhưng ở khổ thơ thứ tư, đến những dòng cuối cùng, đã trở thành tiếng gà cục tác và ổ trứng hồng tuổi thơ. Cả hai đều là hình tượng, song cái đầu mới là hình tượng đẹp, bất ngờ của thế giới hiện thực, cái sau đã là hình tượng nghệ thuật, lung linh của thế giới tâm tưởng, mãi mãi được lưu giữ trong kí ức, như là một ngọn nguồn tình cảm sâu xa của con người đem đến một sức mạng tinh thần to lớn để chiến đấu cho những mục đích cao đẹp của cuôc đời.

(Đinh Trọng Lạc, Vẻ đẹp của ngôn ngữ văn học qua các bài tập đọc, NXB Giáo dục, 2001)

         Những câu thơ không có ẩn ý, hoàn toàn giản dị như bài hát đồng dao. Nhưng nó làm tim ta thắt lại vì nó trong trắng, sinh động và thiết thân… Đã có những buổi trưa, ở bất cứ một vùng quê nào đấy trên miền Bắc, có giếng nước trong, có sân gạch, có bụi dong riềng trước ngõ, có ổ trứng gà treo trên chái bếp, và tiếng gà xao xác buổi trưa. Chị Quỳnh có biệt tài khơi gợi trong ta những kỉ niệm nếu vô tình, ta dễ bỏ qua.

(Nhà văn Lê Minh Khuê, Dẫn theo Học luyện văn bản Ngữ Văn 7, NXB Giáo dục, 2015)